Multipl Skleroz, bireyi ve çevresini birçok yönden etkileyebilen bir hastalıktır. Bununla birlikte, kişiye uygun tedavi ve bireysel yaklaşım ile günümüzde MS’in yönetimi daha iyi sağlanmaktadır. MS’li bireyin tüm sorunlarının iyi tanımlanması bireysel tedavi planı için gereklidir ve fiziksel sorunlar, bilişsel sorunlar, ürolojik-cinsel sorunlar, yorgunluk gibi birçok problemin ayrıntılı olarak irdelenmesi önem kazanmaktadır.
Bilişsel işlev nedir? Yazıya bu sorunun cevabı ile başlayalım…
Bilişi; hafıza, öğrenme, bilgi işlemleme, dil yeteneği, hafıza, çalışma belleği, kavrama, planlama, karar verme, hesaplama, dikkat, dikkati sürdürme, sorunlarla başa çıkabilmek için strateji geliştirme gibi birçok işlevden oluşan bir küme başlık olarak tanımlayabiliriz. Bilişsel işlevler ise; bireyin kendisinde var olan veya çevreden aldığı verileri, bilgiye çevirmek için özümseme ve işleme kabiliyetidir.
MS’li birey hangi bilişsel sorunları yaşar?
MS’li bireylerde, özellikle sözel akıcılıkta zorlanma, problem çözmede yavaşlama, planlama ya da karar verme için harcanan zamanda uzama, karmaşık dikkat, dikkati sürdürme, soyut akıl yürütme, planlama, izleme, bir amaca ulaşmak için uygun olan problemi çözme, karar verme, nesnelerin uzamsal pozisyonu gibi becerilerde bozulma görülebilir. MS’lilerin yarıya yakını bu problemlerden bir ya da birkaçını yaşamaktadır. Sosyal ve iş yaşantısında sorunlara yol açabilen bilişsel sorunların tanınması, tanımlanması ve uygun yönetimi oldukça önemlidir.
MS’lilere kulak verelim
- Çok unutuyorum
- Odaklanmakta/dikkatimi toplamakta zorlanıyorum
- Çok basit hatalar yapmak beni rahatsız ediyor
- Işlerimi ya da günümü planlarken zorlanıyorum
- Bana karmaşık bir görev verildiğinde onu tamamlamak çok zor geliyor
- Bazen konuşurken cümlelerimi toparlayamıyorum
Multipl skleroz seyrinde değişen sıklıkta, değişen şiddette gözlenen bilişsel etkilenme, depresyon, stres ve kaygı bozukluğu ile artış gösterebilir ya da bu durumların varlığı, bilişsel bozulma varlığı ile karıştırılabilir. Bu nedenle MS’lilerin bilişsel durumu değerlendirilirken, depresyon/kaygı varlığı, yorgunluğun derecesi mutlaka ayrıntılı olarak dikkate alınmalıdır.
Multipl Sklerozda bilişsel durumu nasıl değerlendiririz?
Nöropsikolojik test; zihinsel ve psikolojik süreçleri beyin yapısı ve süreçleriyle ilişkilendirerek ölçen bir araç olarak tanımlanmaktadır. MS’te bilişsel durumu değerlendirmek için çok sayıda nöropsikolojik test bulunmakla birlikte, klinik pratikte bazı tarama testleri ve kısa test bataryaları kullanılmaktadır.
Bunlardan SDMT (symbol digit modalitiest test) adı verilen ve bilgi işleme hızının değerlendirildiği testi tarama testi olarak kullanıyoruz. Çünkü MS’te en sık etkilenen alanlardan olan bilgi işlemleme hızını 5 dakika gibi kısa bir sürede değerlendirmek, MS’te bilişsel seyir hakkında fikir vermektedir.
Ancak hastanın bilişsel işlevlerin hangi alanında yakınması varsa, bu alana yönelik özel değerlendirmeler yapılması, hastanın bilişsel durumunun daha iyi tanımlanmasını sağlayacaktır. MS kliniklerinde belirli aralıklarla daha kapsamlı testlerle MS’li bireyin sadece fiziksel durumu değil, bilişsel durumu da yakından takip edilmektedir.
Multipl Sklerozda Bilişsel Sorunların Temeli
Multipl sklerozda bilişsel bozulma; hastalık şiddeti, klinik alt tipi (relapsing form/progresif form) ve MRG’deki lezyonlar ile ilişkilidir. Bilişsel bozulmanın, her MS’li bireyde olmayabileceğini, var ise değişen şiddette olabileceğini mutlaka akılda tutmak gerekir. MS’in progresif alt tiplerinde bilişsel bozulma belirgin olarak gözlense de, hastalığın erken dönemlerinde de bilişsel bozulma görülebilmektedir.
MS’li bireylerde görülen klinik bulgular (fiziksel/bilişsel problemler), MRG, fiziksel ve bilişsel ölçekler ile değerlendirilir. MS plaklarının kendisi ya da standart MRG ile gösterilemeyen global etkilenme sonucunda bağlantı yollarının kesilmesi ile bazı bilişsel işlev şebekelerinde bozulma ortaya çıkmaktadır.
Bütün bilişsel işlevlerin, beyinde ayrı sorumlu olduğu alanlar olsa da bütün alanların birbiri ile sıkı bağlantılı olduğunu, birbirini desteklediğini unutmamak gerekir. MS’in ilerleyen formunda daha fazla olmak üzere, zaman içerisinde beyinde atrofi (küçülme) görülebilir. Bu küçülme beynin bazı özel bölgelerinde olabileceği gibi (derin gri cevher, korpus kallosum gibi) yaygın atrofi (küçülme) de görülebilmektedir.
MS’in beyinde artık sadece beyaz madde değil gri maddeyi de etkilediği bilindiğinden, MS’te bilişsel bozulma varlığı ile her alandaki lezyonun (görünen-görünmeyen) ilişkisi bulunmaktadır.
Bilişsel bozulma varsa neler yapılabilir?
Öncelikle rutin kısa bilişsel taramaların dışında, bilişsel sorun varlığı hissedildiğinde MS’li bireyin bu durumu hekimine iletmesi, sorunun ortaya çıkma zamanı, nedeni, hangi alanlarda zorluklar yaşandığı, eşlik eden belirtiler olup olmadığı irdelendikten sonra ayrıntılı bir değerlendirme ile hangi bilişsel alanlarda zorluklar yaşandığı saptanabilir. Kişinin, MS tedavisine uyumu da bilişsel durumu etkilemektedir. Çünkü MS’te kullanılan neredeyse bütün ilaçların, bilişsel durum üzerine belirli derecede olumlu etkileri olduğu bilinmektedir.
MS’li birey bilişsel sorunlarına yönelik neler yapabilir?
- MS tedavisini aksatmamak çok önemlidir
- Fiziksel egzersizin bilişsel duruma olumlu etkisi olmaktadır. Fiziksel egzersiz hem fiziksel durumu hem de bilişsel durumu pozitif yönde etkilemektedir
- Her MS’li birey, kendi bilisşel sorununa yönelik strateji geliştirebilir, bunun gerçekleştirilmesi günlük yaşamı daha da kolaylaştıracaktır
- Sosyal yaşamda etkin olmak, fiziksel durumu olumlu etkilediği kadar, bilişsel durumu da iyi yönde etkilemektedir
- Bilişsel durumu olumsuz yönde etkileyebilecek depresyon, kaygı bozukluğu, stres, uykusuzluk, yorgunluk gibi sorunların çözümü aksatılmamalıdır
Son söz olarak; bazı MS’lilerde bilişsel sorunlar görülebilir. Günlük yaşamı çok fazla etkilemeyen sorunlar basit önlemlerle düzenlenebilir. Yaşam kalitesini etkileyen bilişsel problemler olduğunda; stratejik yaklaşım, gün içi düzenlemeler, egzersizler faydalı olmaktadır.
Doç. Dr. Bilge Piri Çınar